• 1Mackiewicz
    2Witczak
    3Zakrzewski
    5Hile
    6Kozowska
    7Kups
    7Stasiak
    8Berner
    9Gryzel
    9Marczak
    10Michalski
    11Grenda
    12Paszkiewicz
    14Wojcik
    14Zeligowski
    15Grabarz
    16HaburaJoanna
    16Korona
    16Zaborowska
    17Brozyna
    17Jozwiak
    17Pedziwiatr
    17Redowicz
    18Kania
    18Sikora
    18sRusinek
    19Duraj
    19Grzejszczak
    19Wojtowicz
    20Bujacz
    20Gryglewski
    20Habura
    21Jaksa
    21Stencel
    21ZStasiak
    22Lenarczyk
    22Pierzchaa
    22Skrobacz
    23Badek
    23Wadowska-Filarska
    24Nowak
    24Ramisz
    24Wojtczyk
    25Lewandowska
    26Wroblewski
    previous arrow
    next arrow
  • Dora Diamant była ostatnią i największą miłością znanego pisarza Franza Kafki. Piękna Żydówka urodziła się w 1898 roku w Pabianicach. Z okazji walentynek przypomnimy ten wyjątkowy związek.

    Rodzina Diamantów w Pabianicach

    Dora (Dwojra) Diamant urodziła się 4 marca 1898 roku w Pabianicach w ortodoksyjnej rodzinie żydowskiej. Była córką drobnego przedsiębiorcy Horna (Herszla) Arona i Frajdy Frid (znana pod swoim imieniem w jidysz, Friedel). Diamantowie (tudzież: Dymantowie, Diamentowie, Dymantowie, Dymandowie – wersji nazwiska pojawia się wiele ze względu na przekład hebrajskiego zapisu nazwiska) mieszkali przy obecnej ulicy Południowej 19 (wtedy Marktstrasse) i zajmowali się tkactwem. Ojciec Dory, według Sary Baumer-Dimant, nazywał się Herschel (Zvi) Aron Lizer Dymant. Gdy Dora przybyła do Niemiec, zameldowała się pod nazwiskiem „Diamant”. Tak brzmiało jej nazwisko w okresie znajomości z Kafką, takim więc najczęściej się ją opisuje.

    Pierwsze wzmianki o Diamantach pojawiają około lat 30. i 40. XIX wieku. Rodzina przybyła do Pabianic z Brzezin koło Łodzi. Szlama Efroim (ur. 1826 Brzeziny, zm. 1900 Pabianice) i jego żona Fajga Bryl (ur. 1826 Brzeziny, zm. 1894 Pabianice) mieli ósemke dzieci: Małkę Ruchel urodzoną w 1847 roku w Brzezinach oraz urodzonych już w Pabianicach Mośka Hana (1850), Ruchlę (1854), Hersza Michała (1859), Esterę Małkę (1861) Lajba (1863), Frimetę (1864) oraz Ruchlę (1866).

    Pod koniec XIX wieku w Pabianicach pojawili się Hersz Aron i jego żona Frajda. Byli najprawdopodobniej krewnymi Szlamy i również przyjechali z Brzezin. Aron i Friedel nie pojawiają się w księgach stałych mieszkańców Pabianic, co sugeruje, że mieszkali u rodziny.

    W 1892 roku w Pabianicach umiera sześciomiesięczna Mirel, córeczka Hersza i Frajdy. Rok później na świat przychodzi Liba Rywka, której życie również szybko się kończy. Być może dziewczynki pochowane zostały na cmentarzu żydowskim w Pabianicach. Pierwsze lata Diamantów w naszym mieście naznaczone były nieszczęściami i bólem.

    W 1897 roku rodzi się pierwszy syn pary, Dawid. Rok później, w 1898 na świat przychodzi Dwojra, czyli Dora. W kolejnych latach Diamantowie doczekają się jeszcze czwórki dzieci: Jakuba Mordki (1899), Nachy (1903), Abrama (1903) oraz syna Arje (1905). W momencie narodzin Dory jej ojciec miał 24, a matka 25 lat. Frida w piątki gotowała jedzenie i piekła smakołyki, które kazała dzieciom roznosić po domach ubogich rodzin, aby „Boże uchowaj” nie głodowali w szabas.

    Friedel zmarła w 1905 roku, być może z powodu porodu. Nie istnieje świadectwo jej zgonu. Spoczęła prawdopodobnie na cmentarzu żydowskim, być może wraz ze swoimi córkami. Dora prawdopodobnie przejęła większość domowych obowiązków, bo była najstarszą dziewczynką w domu.

    Przeprowadzka do Będzina

    Po odejściu żony Herschel wyprowadził się z rodziną do Będzina na Śląsku. W Pabianicach pojawili się jeszcze w 1925 roku, by odwiedzić dalszych krewnych. Diamantowie zamieszkali w kamienicy przy ulicy Modrzejewskiej, naprzeciwko zamku i największej w mieście synagogi. Tutaj Herszel ponownie wziął ślub. Jego wybranką była Gitla Pariser, z którą miał pięcioro dzieci.

    Diamant był wzorem pobożnego i uczonego chasyda. Jego dobroć, łagodność i gościnność przeszły do legendy. Miał wielką brodę i pejsy. Chadzał w czarnym kaftanie i futrzanej czapie (shtreimel), którą nakładał w okresie świąt. Uznawany był za bardzo uczonego człowieka. Wiele osób prosiło go o radę. Miał mnóstwo książek religijnych. Mówił po polsku, niemiecku, hebrajsku i w jidysz. Każdego dnia wstawał o 4.00, by przed rozpoczęciem pracy recytować modlitwy i studiować pisma. Był jednym z bardziej szanowanych mieszkańców. Jako gabbai (lider społeczności związanej z rabinem z Góry Kalwarii) odpowiedzialny był za dom modlitwy i zbiórkę pieniędzy. W każdy szabas do Diamanta na herbatę i dyskusje talmudyczne przychodzili przedstawiciele społeczności. W kilka lat dorobił się fabryczki, zlokalizowanej na ostatnim piętrze kamienicy. Wykonywał szelki, podwiązki i paski. Napis na macewie na cmentarzu w Czeladzi głosi: „Herschel der Paviancer”, czyli „Herszel Pabianiczanin”.

    Brat Dory

    Dawid Diamant, brat Dory, ożenił się w Będzinie z Gitlą Auerbach. Para miała trójkę dzieci. Bliscy Dawida zginęli w czasie II wojny światowej, najprawdopodobniej w Auschwitz. Po 45 roku brat Dory wziął ślub z Bronką Besserglik z Częstochowy, którą poznał w Dachau. W 1947 roku urodził się syn pary, Zvi Diamant. W 1949 roku rodzina wyjechała z Niemiec do Izraela.

    Odważna buntowniczka

    Gdy Herszel Diamant dowiedział się, że w Krakowie powstało pierwsze seminarium żydowskie (Beis Ya’acov) przygotowujące nauczycielki do pracy w przedszkolach, postanowił wysłać tam swoją córkę. Dora miała zostać fröblerin, czyli zajmować się dziećmi w ortodoksyjnej placówce. Młoda dziewczyna nie chciała jednak dla siebie takiej przyszłości. Nie informując nikogo, spakowała walizkę i wyjechała do Breslau (Wrocław). Konserwatywny ojciec szybko znalazł niepokorną córkę i zmusił ją do dalszej nauki. Zagroził Dorze, że jeśli go nie posłucha, to przez niego uznana będzie za zmarłą. Gdy dziewczyna uciekła kolejny raz, Herszel zrezygnował z dalszych starań. Nie spełnił też swojej obietnicy, Dora bowiem odwiedzała rodzinę i pisała do ojca listy.

    Diamant wróciła do Breslau. Mieszkała tam rok, pracując w domu dziecka jako nauczycielka i ucząc się niemieckiego. Miała również być krawcową w miejscowym sierocińcu. Później zamieszkała w Berlinie.

    Miłość z Kafką

    W lipcu 1923 roku pracowała w sanatorium dla Żydów nad Morzem Bałtyckim. Tam poznała chorego na gruźlicę, 40-letniego pisarza Franza Kafkę. Mężczyzna zobaczył młodą wychowawczynię, która… skrobała ryby. „Takie delikatne ręce i taka krwawa robota” – miał stwierdzić literat. Tak przynajmniej to spotkanie opisał Maks Brod, przyjaciel Kafki.

    Podobno to była miłość od pierwszego wejrzenia. Zakochani spędzili ze sobą trzy tygodnie, planując wspólną przyszłość. Mimo że znali się krótko, Dora Diamant była jedyną kobietą, którą pisarz był zdecydowany poślubić. We wrześniu po krótkim pobycie w czeskiej Pradze Kafka przeprowadził się do Berlina. Mieszkał z pabianiczanką w trzech różnych miejscach, aż pogarszający się stan jego zdrowia spowodował konieczność hospitalizacji. Umierający Kafka napisał list do ojca Dory, w którym poprosił o rękę jego córki. Herszel nie pozwolił na ślub, bo Franz Kafka miał zbyt późno się nawrócić. Podobno pojechał także z wiadomością od pisarza do cadyka w Górze Kalwarii, by się go zwyczajowo poradzić. Rabin również miał nie wyrazić zgody na ten związek.

    Franz Kafka trafił do wiedeńskiego sanatorium. Dora opiekowała się ukochanym aż do końca. Literat zmarł w jej ramionach, 3 czerwca 1924 roku. Diamant miała wtedy zaledwie 25 lat.

    Dalsze losy Dory

    Po śmierci partnera pabianiczanka zachorowała i popadła w tarapaty finansowe. Wyjechała do rodziny matki, do Brzezin. Choroba kochanki Franza nigdy nie została rozpoznana. Do końca 1925 roku przebywała najprawdopodobniej w domu krewnej, Beli Diamant. Gdy odzyskała siły, miała bywać w Łodzi. Kto wie, być może była również i w Pabianicach, swoim rodzinnym mieście?…

    Dorę pochłonęła literatura, zarówno niemiecka, jak i ta napisana w jidysz. Jej ulubieńcem był I.L. Peretz. Czuła się osamotniona i niezrozumiana. Topiła się we wspomnieniach o zmarłym ukochanym. Max Brod starał się pomóc Diamant finansowo. Kobietę przedstawiał jako narzeczoną pisarza. Miała otrzymać udział w zyskach ze sprzedaży „Procesu” Kafki. Rodzina Franza także wyraziła zgodę na pomoc dla Dory. Po wydaniu książki wydawnictwo jednak upadło.

    Pod koniec lat 20. Dora studiowała na Akademii Teatralnej w Düsseldorfie. Pracowała również jako zawodowa aktorka. W latach 30. wstąpiła do Komunistycznej Partii Niemiec. Specjalizowała się w ulicznych scenkach agitacyjnych i propagandowych. Przebywała w kołach studenckich i literackich.

    Mimo próśb Broda o przekazanie rękopisów Kafki, Dora zatrzymała 35 listów oraz około 20 notatników. W 1933 roku materiały z jej mieszkania zabrało Gestapo.

    Dora wyszła za mąż za Lutza Laska, redaktora komunistycznej gazety „Die Rote Fahne”. 1 lutego 1934 roku urodziła córkę, Franciszkę Mariannę. Jedyna córka Diamant była schizofreniczką. Jej matka nie mogła zaakceptować faktu, że dziewczynka nie jest dzieckiem Franza Kafki. Imię nadane córce było nieprzypadkowe…

    W 1936 roku Dora uciekła do Moskwy. Podczas czystek stalinowskich w 1938 roku Lask jako trockista został zesłany na Syberię. Diamant wyjechała ze ZSRR do Anglii. Była podejrzana o kontakty z komunistami i przetrzymywana na wyspie Man. Przebywała w ośrodku internowania dla kobiet, pochodzących z nieprzyjacielskich państw. Po uwolnieniu trafiła do Londynu i rozpoczęła działalność na rzecz rozwoju kultury i języka jidysz. Prowadziła restaurację. W 1950 roku odwiedziła Izrael. Nie zapomniała o Maksie Brodzie, przyjacielu Kafki. Przekazała mu wiele cennych informacji.

    Dora Diamant zmarła 15 sierpnia 1952 roku w Plaistow Hospital we Wschodnim Londynie. Została pochowana w nieoznakowanym grobie na United Synagogue Cementary przy Marlow Road w East Ham. Grób ukochanej Kafki odnalazła amerykańska badaczka. To m.in. dzięki niej płyta została odnowiona, a nazwisko wyryte.

    Kathi Diamant, czyli historia niesamowitego przypadku

    Ukochaną Franza Kafki ocaliła od zapomnienia amerykańska badaczka Kathi… Diamant. Urodziła się w tym samym roku, w którym zmarła Dora. Pisarka nie zrobiła badań genetycznych, by dowiedzieć się, czy jest spokrewniona z pabianiczanką. Choć również ma żydowskie pochodzenie, a jej rodzina wywodzi się z Europy…

    – Lektor na studiach zadał mi pytanie, czy jestem spokrewniona z Dorą Diamant. Zapytałam, czy ona była Żydówką, gdyż moja rodzina ma korzenie żydowskie. Tak – usłyszałam. – A więc niewykluczone, że jesteśmy rodziną – odpowiedziałam – opowiadała przed laty w mediach Amerykanka. 

    Kathi Diamant nie tylko odnalazła miejsce spoczynku Dory, ale i jej rodzinę, zdjęcia, szczotkę do włosów Kafki (jedyny osobistym przedmiot pisarza, jaki się do dziś zachował) czy wiele dokumentów związanych z pabianiczanką.

    W 2003 roku w Nowym Jorku ukazała się książka Kathi Diamant pt. „Kafka’s Last Love: The Mystery of Dora Diamant”. Publikacja ta jest wynikiem dwudziestoletnich badań w ramach „Projektu Kafka” na Uniwersytecie San Diego w Kalifornii. W swojej książce autorka wyraziła podziękowanie pracownikom Muzeum Miasta Pabianic: Robertowi Adamkowi i Anecie Zaspie.

    Klaudia Kardas

    źródło: materiały Muzeum w Pabianicach

    zdjęcia: internet, MMP

    Udostępnij