Zbliża się 95. rocznica śmierci Eduarda Juliusa Vortheila, związanego z Pabianicami pioniera kinematografii na polskich ziemiach. Zmarł 25 lutego 1927 roku. Pochowany na cmentarzu ewangelickim przy ulicy Kilińskiego.
Urodził się 19 września 1851 roku. Według źródeł, miało stać się to w niewielkiej holenderskiej miejscowości Tilsit. Na świat przyszedł w rybackiej rodzinie.
Burzliwa młodość
Vortheil mógłby śmiało wyświetlić w kinie film o samym sobie. W wieku 15 lat uciekł z domu, co spowodowane było wymówkami rodziców. Najbliżsi obwiniali go o śmierć drugiego z synów. Chłopcy pokłócili się lub wygłupiali na – w zależności od wersji – klifie, nabrzeżu kanału lub pokładzie kutra rybackiego należącego do ich ojca. Bójka zakończyła się upadkiem brata Eduarda do wody. Został znaleziony nadziany na kotwicę.
Po tragicznych wydarzeniach młody Vortheil wyjechał do Paryża, gdzie ukończył szkołę średnią. Miał utrzymywać się z korepetycji. Rozpoczął studia chemiczne w Dorpacie, ale niebawem je porzucił. Gdy powrócił do miasta nad Sekwaną, założył teatr variete, czyli kabaret, z którym podróżował po Europie. W tym czasie swoją pionierską działalność rozpoczęli sławni bracia Lumiere, wynalazcy i pionierzy światowej kinematografii…
Od syna rybaka do filmowca
na dworze szacha Persji
Zaintrygowany dokonaniami rodzeństwa Eduard zakupił ich sprzęt. Wykorzystując swoją chemiczną wiedzę (podobno potrafił sam wywoływać swoje filmy) i nowe hobby, wyjechał do Cesarstwa Rosyjskiego, gdzie otrzymał (prawdopodobnie jako pierwszy w kraju) koncesję na prowadzenie kino-teatru. Jej odpis znajduje się w archiwum państwowym w Leningradzie.
Nie wiadomo, jakie filmy kręcił i wyświetlał w Petersburgu, ale później miał nagrać koronację cara Mikołaja II 26 maja 1896 roku (w „Historii Sztuki Filmowej” wymienia go J. Toeplitz, ale nie podaje autora). W orszaku na cesarskim dworze znajdował się Mozaffar ad-Din Szah Kadżar, szach Persji, który zafascynowany dziełem Vortheila zaprosił go do filmowania swojego dworu.
Zamieszkał wtedy na około 3 miesiące w Teheranie. Według własnego projektu wzniósł drewnianą salę, w której bezpłatnie wyświetlał dla wszystkich chętnych koronację cara. Mianowano go honorowym obywatelem Persji, otrzymał także wysokie odznaczenie (dyplom miał być do 1939 roku w posiadaniu pabianickiej rodziny Masickich), a z Persji nie wyjechał z pustymi rękami, a właściwie kieszeniami…
Z królewskich pałaców
do Łodzi
Około 1906 roku Eduard przyjechał do Polski. Tutaj razem z Teodorem Junodem, inżynierem ze Szwajcarii i ojcem aktora Eugeniusza Bodo, przy ul. Piotrkowskiej w Łodzi założył pierwszy stały teatr w mieście. Istnieje także wersja, że był jedynym właścicielem przybytku, a Junod wraz z żoną tylko u niego pracowali.
Jeszcze w tym samym roku przenieśli się pod inny numer na Piotrkowskiej, gdzie organizowali pokazy teatralne i filmowe. To miejsce nazwali „Urania”. Sam Vortheil miał mieszkać przy ul. Cegielnianej 34. Gdy zgromadzono wystarczające środki, na skrzyżowaniu ul. Piotrkowskiej i Cegielnianej (dziś ul. Stefana Jaracza) powstał osobny budynek teatru, który stał się kompleksem rozrywkowo-gastronomicznym. Mieścił 250 osób.
Vortheil został ojcem chrzestnym Eugeniusza Junoda, późniejszego aktora znanego pod pseudonimem „Bodo”.
Zauroczenie Pabianicami
Według popularnej wersji, w 1911 roku w czasie niedzielnej konnej wycieczki Eduard zobaczył Pabianice, w których się zakochał od pierwszego spojrzenia. Drewniane budynki i otoczenie przypomniało mu dzieciństwo i dom rodzinny. W jednej chwili postanowił się tutaj przeprowadzić. Rok później już tutaj mieszkał i otrzymał pozwolenie na budowę kina (2 czerwca 1912 rok).
Pierwsze filmy mieszkańcy mogli obejrzeć w 1913 roku w nowo powstałym budynku przy ul. św. Jana 11. Kino miało mieścić 600 osób, a Eduard, coraz bardziej schorowany, zaczął prowadzić je w spółce z Rudolfem Masickim. Niektórzy wskazują, że placówka miała powstać wcześniej (już w 1910 roku) i początkowo funkcjonować pod nazwą „Orion” i „Eldorado”. Niezależnie od tego w pamięci zapisała się jako kinoteatr „Luna”.
Vortheil sprzedał swoje udziały w „Uranii” Teodorowi Junodowi. Skupił się na swoim „pabianickim dziecku”. Miał mieć znajomości we Francji i filmowe nowości sprowadzać nad Dobrzynkę prosto z Paryża. Ponadto na deskach „Luny” występowały takie sławy, jak Mieczysława Ćwiklińska, Kazimierz Junosza Stępowski, Hanka Ordonówna, Adolf Dymsza, chrześniak Eduarda Eugeniusz Bodo i kabaret Qui Pro Quo.
Ostatnie lata
W 1918 roku po odzyskaniu niepodległości kino ma zostać rozbudowane (ma powstać duża scena i zaplecze teatralne). Sam Vortheil, stary już, schorowany i z problemami finansowymi, jako samotnik bez rodziny wprowadza się do drewnianego domu Masickich przy ul. św. Rocha 12. Dom Eduarda miał zostać rozebrany, a belki z niego wykorzystane do przebudowywanego kina. Odsprzedaje swoje udziały w „Lunie” swojemu wspólnikowi i przyjacielowi Rudolfowi.
Pabianiczanin z wyboru miał być osobą niewierzącą. Mimo to zaprzyjaźnił się z miejscowym pastorem, z którym miał wiele rozmawiać i grać w szachy. Był bibliofilem – swój liczny księgozbiór przekazał gminie ewangelickiej. Vortheil zmarł 25 lutego 1927 roku w Pabianicach. Pochowano go na cmentarzu ewangelicko-augsburskim. Na płycie nagrobnej wyryto napis: „pionier kinematografii”. Wcale nie przesadzony…
Po wojnie ukochane kino pioniera filmu na naszych ziemiach przemianowano na „Polonia”, później „Mazur”. Ostatni film wyświetlono tu 3 stycznia 1991 roku. Budynek uległ zniszczeniu, a historia kina „Luna” i jego założyciela popadła w zapomnienie.
Upamiętnienie
W 2002 roku powstał film w reżyserii Andrzeja Perza i Zbigniewa Gajzlera pt. „Eduard Julius Vortheil. Sny i marzenia pioniera kinematografii”. W serialu TVP pt. „Bodo” opowiadającym o losach słynnego aktora postać Vortheila zagrał Robert Gonera.
Klaudia Kardas
źródła: W. Walczak, Eduard Julius Vortheil w:
„Biuletyn Informacyjny Konserwatorów Dzieł Sztuki” 1995, vol. 6, nr 2 (21),
um.pabianice.pl wkiniemazur.wordpress.com, wikipedia.pl
Kino Luna kiedyś… 
I dziś…
